Status prawny
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów jest instytutem studiów wyższych w rozumieniu konstytucji apostolskiej Veritatis gaudium, posiada kościelną osobowość prawną w rozumieniu kan. 238 KPK oraz status „kościelnej szkoły wyższej” na mocy umowy miedzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu Polski w sprawie statusu prawnego szkół wyższych zakładanych i prowadzonych przez Kościół Katolicki z dnia 1 lipca 1999 r.
W oparciu o umowę afiliacyjną zawieraną z jedną z polskich uczelni wyższych, studenci Kolegium realizują jednolite studia magisterskie z zakresu teologii, w specjalności kapłańskiej, a po ich ukończeniu uzyskują zawodowy tytuł magistra rozpoznawany przez polski system szkolnictwa wyższego. W trakcie studiów bracia studenci zdobywają także uprawnienia pedagogiczno-katechetyczne umożliwiające nauczanie w szkołach podstawowych i średnich.
Aktualnie Kolegium afiliowane jest do Collegium Bobolanum Akademii Katolickiej w Warszawie. Umowa o współpracy naukowej z Collegium Bobolanum została zawarta 25 czerwca 2022 roku.
Program studiów oraz zasady funkcjonowania
Program studiowania oraz sposób funkcjonowania Kolegium są określone przez Statut Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Polskiej Prowincji Dominikanów, stanowiący integralną część Ratio Studiorum Particularis Provinciæ Poloniæ, zatwierdzonego przez generała Zakonu, br. Gerarda Francisco Timonera II OP dnia 7 lipca 2022 roku.
Powyższy program i zasady studiowania pozostają zgodne z ogólnozakonnym Ratio Studiorum Generalis, zatwierdzonym przez generała Zakonu, br. Bruno Cadoré OP dnia 7 marca 2017 roku, oraz z powszechnym prawem Kościoła, w szczególności z konstytucją apostolską papieża Franciszka Veritatis gaudium, załączonymi do niej Normami wykonawczymi oraz z Instrukcją o afiliacji instytucji studiów wyższych Kongregacji Edukacji Katolickiej z dnia 8 grudnia 2020 r.
Misja i specyfika
Od siedmiuset lat Kolegium za swój główny cel uznaje intelektualną formację kandydatów do kapłaństwa. Cel ten jest realizowany na drodze studiów filozoficzno-teologicznych, wraz z przygotowaniem katechetyczno-pedagogicznym. Studia w Kolegium cechują się szczególną wiernością wobec myśli św. Tomasza z Akwinu, zachowując zarazem otwartość i wielki szacunek wobec innych tradycji teologicznych. Specyfiką dominikańskiego studium było i pozostaje przywiązywanie wielkiej wagi do filozofii oraz do teologii dogmatycznej, pojętej jako forma bezinteresownej kontemplacji Bożych tajemnic.
Wielowiekową tradycją zakonu dominikańskiego pozostaje jedność formacji duchowej i formacji intelektualnej. Tym niemniej pod względem organizacyjnym pion akademicki i pion wychowawczy zachowują swoją odrębność i autonomię. Bracia studenci odbywają swoją formację intelektualną w Kolegium, natomiast formację duchową we własnej, odrębnie zorganizowanej wspólnocie, której bezpośrednim przełożonym jest magister braci studentów, autonomiczny w swoich działaniach i decyzjach względem rektora, stojącego na czele Kolegium. To specyficzne założenie organizacyjne sprawiało, że Kolegium było od zawsze atrakcyjnym miejscem studiów dla tych wspólnot zakonnych, które poszukiwały dla swoich braci możliwości zdobycia wykształcenia, chcąc jednocześnie realizować ściśle pojętą formację duchową według własnej tradycji i przyjętego porządku. W ostatnich latach prócz dominikanów w Kolegium studiowali także bracia z zakonu kamedułów, benedyktynów, zmartwychwstańców, bonifratrów, karmelitów bosych oraz – od roku 2024 – salwatorianów.
Historia
Początki Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów sięgają pierwszej dekady XIV wieku. Wtedy to, w roku 1304, obradująca w Tuluzie Kapituła Generalna Zakonu Kaznodziejskiego erygowała Studium Generale Polskiej Prowincji Dominikanów z siedzibą w Krakowie. Zgodnie z Konstytucjami Zakonu Kaznodziejskiego Studium Generale miało być miejscem kształcenia absolwentów dominikańskich szkół konwentualnych i partykularnych, mających pełnić w przyszłości funkcje nauczycielskie.
W kolejnych dekadach po erygowaniu kształtowały się struktury krakowskiego Studium oraz powstawała niezbędna dla jego funkcjonowania infrastruktura, m.in. w roku 1403 została ufundowana specjalistyczna biblioteka. Przez pewien czas Studium Generale działało jako autonomiczny ośrodek studiów teologicznych, rozwijając się równolegle z Uniwersytetem Krakowskim. W roku 1450 doszło do inkorporacji dominikańskiego Studium Generale do Uniwersytetu, z którym pozostało ono związane przez kolejne wieki. Warto odnotować, że w roku 1580 krakowskie Studium Generale uzyskało tzw. przywileje bolońskie, co świadczy o jego wysokim poziomie i znacznej liczbie studentów.
W XIX wieku wskutek polityki zaborcy krakowska uczelnia dominikanów utraciła status Studium Generale. Na nowo zostało ono ustanowione dopiero 4 grudnia 1950 roku przez ówczesnego generała Zakonu Dominikanów, br. Manuela Suáreza OP. Z powodu nieprzychylnej polityki państwa wobec Kościoła przez kolejne trzydzieści pięć lat Studium Generale funkcjonowało poza państwowym systemem szkolnictwa wyższego, przyjmując z czasem – ze względu na niezrozumiałość terminologii łacińskiej – obowiązującą do dziś nazwę Kolegium Filozoficzno-Teologicznego. W roku 1985 Kolegium podpisało z Wydziałem Filozoficznym oraz Wydziałem Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie (dzisiejszego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II) pięcioletnie umowy afiliacyjne, na mocy których absolwenci Kolegium mogli uzyskiwać podwójny stopień magistra: w dziedzinie filozofii i w dziedzinie teologii. Umowa z Wydziałem Teologicznym – kilkukrotnie przedłużana – wygasła w roku 2022 wraz z reformą kościelnego szkolnictwa wyższego. Od roku 2022 Kolegium afiliowane jest do Collegium Bobolanum Akademii Katolickiej w Warszawie.
Studium generale w dominikańskim systemie szkolnictwa
W średniowieczu każdy dominikański klasztor był zarazem szkołą teologii. Bracia zakonni – bez względu na to, czy byli świeżo upieczonymi kapłanami, czy kaznodziejami z wieloletnim doświadczeniem – uczęszczali na wykłady prowadzone przez klasztornego lektora teologii. Bez takiego lektora nie mógł funkcjonować żaden klasztor (Konstytucje dominikańskie zakazywały tworzenia nowych ośrodków, jeśli nie miały one zapewnionej obecności wykładowcy teologii). Miejscem, w którym kształcono przyszłych nauczycieli szkół konwentualnych, było zaś studium generale.
Studium generale to termin, którym określano szkołę stanowiącą ostatni szczebel dominikańskiego systemu kształcenia. Tego samego pojęcia używano w średniowieczu w odniesieniu do uniwersytetów. Ta terminologiczna zbieżność to nie przypadek, dominikańskie studium generale działało bowiem na prawach uniwersytetu, umożliwiając swym absolwentom uzyskiwanie naukowych stopni bakałarza i mistrza Świętej Teologii.
Droga do wyższych studiów była w zakonie dominikańskim długa, a przebywali ją tylko najzdolniejsi bracia. Każdy, kto zaczynał naukę w studium generalnym, miał już za sobą przynajmniej 12 lat nauki w szkole konwentualnej, a następnie w partykularnych szkołach artes liberales, filozofii naturalnej i teologii.
Szkoły artium (artes liberales) były jednym z typów szkół partykularnych, a więc takich, które skupiały braci z kilku konwentów. W pierwotnym zamyśle twórców dominikańskiego systemu szkolnictwa na studia z zakresu filozofii, a takimi były studia artium, nie było miejsca. Bracia mieli poświęcać się bowiem wyłącznie studiowaniu teologii, a na podejmowanie nauki wykraczającej poza tę dyscyplinę trzeba było uzyskać specjalną zgodę przełożonych. Takie nastawianie do nauczania filozofii bardzo szybko, bo jeszcze w XIII wieku, uległo zmianie, gdy okazało się, że bez pewnej podstawowej wiedzy z zakresu artes, a zwłaszcza logiki, bracia nie są w stanie należycie studiować teologii. Nauka w partykularnej szkole artium trwała dwa lata, a mogli ją podejmować bracia mający za sobą przynajmniej dwuletni staż w zakonie. Z kolei od lektorów tych szkół wymagano, by mieli ukończone studium logiki oraz filozofii naturalnej. W ramach nauki w szkołach artium czytano przede wszystkim Arystotelesa, Porfiriusza, Boecjusza i Gilberta z Poitiers, co oznacza, że program tych szkół w dużym stopniu pokrywał się z tym obowiązującym na uniwersyteckich wydziałach sztuk wyzwolonych.
Szkoły filozofii naturalnej to kolejny po szkołach artium stopień studiów partykularnych, w których naukę podejmowali bracia z kilku czy kilkunastu konwentów. Swoje istnienie zawdzięczają przede wszystkim Albertowi Wielkiemu, który systematycznie wprowadzał do programu nauczania w swoim rodzinnym klasztorze badane przez siebie pisma Arystotelesa. Do ukończenia tych szkół zobligowani byli wszyscy bracia pragnący podjąć kształcenie w zakresie teologii, a odbycie w nich praktyk lektorskiej było warunkiem sine qua non rozpoczęcia nauki w studium generale. Nauka w tych szkołach trwała dwa lata i obejmowała lekturę pism Arystotelesa, przede wszystkim Metafizyki, Fizyki, De anima, De generatione et coruptione.
Szkoły teologii były najwyższym stopniem studiów partykularnych. Pierwszą tego typu szkołę prowadził św. Tomasz z Akwinu w rzymskim klasztorze św. Sabiny. Studia trwały tu trzy lata, a ich przedmiotem były – podobnie jak w studium generalnym – Sentencje Piotra Lombarda i Biblia. Do prowadzenia wykładów upoważnieni byli bracia, którzy spędzili jakiś czas w studium generale.
Dopiero ukończenie trzech powyższych stopni kształcenia dawało przepustkę do studiów wyższych, trwających od dwóch do czterech lat, odbywanych w ramach studium generale. Takim właśnie studium było krakowskie Kolegium, mocą decyzji kapituły generalnej w Tuluzie z 1304 roku.